Ontologjia

Ontologjia është padyshim disiplina më e vjetër filozofike. Ajo merret me studimin e çështjes, origjinës, esencës, strukturës, ligjësive dhe përcaktimeve të përgjithshme të të qenët si të qenë. Edhe pikpamja e Talesit (uji), Anaksimandrit (apejroni), Anaksimenit (ajri), Pitagorës (numri) Heraklitit (zjarri) etj., si paraelemente dhe si qenie të para dhe më universale të botës në esencë paraqesin qëndrime të caktuara ontologjike. Të gjitha pikpamjet e mëvonshme filozofike në Greqinë antike dhe në mesjetë i kushtuan kujdes të madh problematikës së qenies. Sikurse e tërë filozofia ashtu edhe ontologjia në mesjetë ishte në shërbim të teologjisë dhe u rrek ta shpjegojë të qenët e Zotit në bazë të posedimit të konceptit për të. Qeniet e tjera derivoheshin në mënyrë deduktive nga qenia më e lartë, më e përsosur dhe më reale – nga qenia e Zotit. Fjala ontologji (prej greqishtes së vjetër ontos – të qenë, logos – shkencë, doktrinë) të parët e përdorën Rudolf Goklenius dhe Johanes Klauberg, ndërsa për herë të parë, në terminologjinë filozofike hyri përmes Kristian Volfit. Sipas Volfit, ontologjia si disiplinë filozofike është pjesa e parë dhe më e rëndësishme e metafizikës e cila përmban teologjinë racionale, kozmologjinë racionale dhe psikologjinë racionale. Pas dështimeve të gnoseologjizmit dhe aksiologjizmit neokantist etj., në filozofinë bashkëkohore borgjeze është bërë ‘një kthim kah gjësendet’, përkatësisht kah çështja e qenies në përgjithësi. Çështjes ontologjike kujdes të madh sot i kushtojnë neotomistët – Zhak Mariten, Etjen Zhilson, Martin Hajdeger i cili ia vuri bazat “ontologjisë fundamentale”, Sartri, Bloh i cili ‘parimin e shpresës’ e konsideron si parim të vetë qenies. Ndërkaq sipas Hartmanit në të vërtetë asnjë filozofi nuk mund të ekzistojë pa disa pikëpamje themelore lidhur me të qenët (pa një pikpamje ontologjike).
Çështja e raportit midis qenies dhe mendimit, materies dhe vetëdijes, të cilën Engelsi e quan “çështje të madhe themelore të çdo filozofie” është një çështje njëkohësisht ontologjike dhe gnoseologjike. Pikërisht filozofia e Marksit, e Engelsit dhe Leninit është sendërtim i unitetit dialektik të dialektikës, gnoseologjisë dhe të logjikës.

7. Gnoseologjia

Gnoseologjia (nga greqishtja ‘gnosis’ – njohje, ‘logos’ – shkencë) është disiplinë filozofikë e cila merret me studimin e çështjes së mundësisë, burimeve, mënyrës, vëllimit, besnikërisë dhe ligjësive të njohjes në përgjithësi. Elementet e para të pikpamjeve të ndryshme gnoseologjike i gjejmë ende të filozofët e vjetër grek. Parmenidi dhe Zenoni theksuan rolin vendimtar të mendjes në të njohurit e sendeve dhe të raporteve duke e nënvlerësuar rolin e shqisave. Demokriti tentoi të përcaktojë rolin si të shqisave ashtu edhe të mendjes, sepse, sipas mendimit të drejtë, njëra pa tjetrën nuk bëjnë dot. Sofistët u kushtuan kujdes çështjeve ontologjike dhe të njohurit, iu qasën në mënyra të ndryshme rolit të shqisave dhe të mendimit në procesin e njohjes. Protagora kishte pikpamje senzualiste dhe ngulmonte në mendimin se ‘gjërat janë të tilla, siç duken’, se ‘njeriu është masa e çdo gjëje – e atyre që ekzistojnë se ekzistojnë dhe e atyre që nuk ekzistojnë se nuk ekzistojnë’. Gorgjiu, i pari e vuri në dyshim mundësinë e njohjes së botës duke theksuar se ‘asgjë nuk ekziston’ dhe se ‘edhe po të ekzistonte nuk mund të njihet dhe të shprehet’. Platoni zhvilloi pikpamjen racionaliste sipas së cilës vetëm arsyeja mund të jetë burimi i të njohurit, vetëm kjo mund t’i kuptojë idetë si qenie të njëmendta.
Gnoseologjia si disiplinë e veçantë filozofike është produkt i filozofisë së re dhe e përpjekjeve të përfaqësuesve të saj më të njohur: Bekonit, Hobsit, Spinozës, Lajbnicit, Llokut, Berklit, Hjumit etj. Filozofi anglez Xhon Lloku, autor i veprës ‘Ese për arsyen e njeriut’ i pari e shtjelloi në mënyrë sistematike problematikën komplekse të të njohurit dhe e përcaktoi objektin e gnoseologjisë. Në veprën e Kantit ‘Kritika e mendjes së pastërt’ kemi një ndërrmarrje serioze që problematika e njohjes në përgjithësi të analizohet në mënyrë të izoluar nga objektet e njohjes dhe nga vetë procesi i njëmendtë i njohjes. Lidhur me çështjen e mundësisë së njohjes ekzistojnë disa drejtime gnoseologjike: dogmatizmi, skepticizmi, agnosticizmi, fiksionalizmi etj.
Dogmatizmi – e pranon mundësinë e njohjes së botës dhe insiston në karakterin e padiskutueshëm të të vërtetave njëherë të pranuara. Për të nuk ka dyshim, luhatje dhe zhvillim.
Skepticizmi – është pikpamje gnoseologjike dhe metodë e të menduarit, sipas të cilit çdo gjë duhet marrë me rezervë, duhet shqyrtuar edhe anët e tjera të çështjes, sepse nuk ekziston vetëm një e vërtetë e përmotshme, por më shumë të vërteta relative.
Agnosticizmi – Esencën e të cilit e formuloi Hjumi është formë radikale dhe ekstreme e skepticizmit.
Fiksionalizmi – i Fajhingerit konsideron se e tërë njohja dhe dija jonë nuk ka asgjë të ngjashme me njëmendësinë dhe se njohja nuk është gjë tjetër veçse një fiksion.
Racionalizmi – është drejtim gnoseologjik i cili e absolutizon rolin dhe vlerën e mendjes së njeriut si i vetmi burim i njohjes së botës. Racionalizmi zuri fill qysh në filozofinë e Parmenidit, Zenonit, Platonit, u zhvillua në mënyrë sistematike në veprat e dekartit, Spinozës, Lajbnicit etj., kurse në filozofinë bashkëkohore borgjeze ithtarë të njohur të tij janë Edmund Huserli, Gaston Bashlari etj.
Senzualizmi – i Protagorës, Aristotelit, Kondijakut, Fojerbahut etj., është drejtim gnoseologjik sipas të cilit shqisat janë burimi kryesor i çdo njohje dhe dije e jo mendja.
Empirizmi - është pikpamje gnoseologjike që ngulmon në përvojën si burim kryesor i njohjes. Këtë pikpamje e shtjelluan dhe e mbrojtën Lloku, Hobsi, Berkli etj.
Intuitivizmi – është drejtim gnoseologjik që si burim të njohjes së vërtetë ka intuitën, të soditurit e drejtpërdrejtë në esencën e gjësendeve dhe të proceseve.


8. Etika

Praktika morale është njëra ndër format e para të manifestimit të jetës shoqërore të njeriut si qenie shoqërore. Me të dalë nga bota e kafshëve, njeriu filloi të përcaktojë disa sjellje të vetat dhe të tjerëve – diçka që duhet e janë në rregull dhe diçka që nuk duhet nuk janë në rregull.
Nëse Hegeli ka të drejtë kur thotë se forma më elementare e mendimit filozofik u shpreh në sentencat morale, atëherë del se çështja morale (etike) bashk me ontologjinë janë problemet më të vjetra në filozofi. Edhe filozofët e vjetër grek krahas çështjeve që u morën me kozmosin, substancën etj., ata u morën edhe me çështjen etike – e mira, e keqja, e drejta, e padrejta etj. Andaj është e lidhur ngushtë njohja dhe vlerësimi, e këtej edhe vlerësimi moral, sepse njeriu nuk ka nevojë vetëm të njohë gjërat, por edhe synon ta vlerësojë atë që e din.
Veprat, sjelljet, qëllimet, kriteret dhe vlerat morale u bënë objekt i analizës sistematike filozofike. Megjithëse shumë filozof para Aristotelit u morën dhe kontribuan në çështjet morale (etike) prapëseprap, themelues i Etikës si doktrinë filozofike llogaritet Aristoteli.
Etika si disciplinë merret me studimin e çështjes së burimit, esencës dhe të funksionit të moralit. Ç’është morali, e mira dhe e keqja, e drejta dhe e padrejta, e lejushmja dhe e palejueshmja, detyra morale, vlera etj., të gjitha këto janë çështje me të cilat merret Etika. Të gjitha pikëpamjet etike mund t’i ndajmë në pikëpamje etike autonome dhe heteronome. Pikpamja etike heteronome, burimin e çdo sjellje e gjen jo në njeriun por si subjekt i moralit diku jasht dhe pavarsisht nga njeriu. Në etikën e këtillë është etika religjioze, kozmologjike e Heraklitit, Pitagorës, Akuinit etj. Etika autonome, përkundrazi konsideron se burimi i çdo morali dhe veprimi moral gjindet në vetë njeriun. Përfaqësues më të njohur janë Sokrati, Stoikët, Kanti, Fihte, Marksi etj. Stoikët thonë se për të qenë i lumtur njeriu, mjafton të heqë dorë nga interesat dhe ta ruaj autonominë e mendjes. Përfaqësues tipik i etikës autonome është Kanti. Ai thot se askund në botë për më tepër, as jasht saj, nuk mund të merret me mend asgjë që pa kurrfar kufizimesh mund të konsiderohet e mirë, pos vullnetit të mirë. Vullneti i mirë është vullneti racional që mbështetet në mendjen praktike.

9. Estetika

“Njeriu, - thotë Maksim Gorki – sipas natyrës së tij është artist”.
E bukura dhe arti me shumëllojshmërinë e tij (vallëzimi, piktura, skulptura, arkitektura, poezia, drama, muzika, etj) prore e kanë preokupuar mendjen njerëzore përgjithësisht dhe filozofike veçanërisht. Refleksionet e para filozofike lidhur me atë se ç‘është e bukura dhe e shëmtuara, ajo që na pëlqen dhe ajo që nuk na pëlqen, i gjejmë ende te filozofët grek të periudhës kozmologjike – Herakliti, i cili e vuri në pah relativizmin e vlerësimeve estetike, Pitagora, që e theksoi harmoninë si diçka e bukur, Demokriti etj. Sofistët, Sokrati, e veçanërisht Platoni me veprat e tij të famshme “Shteti”, “Hipija i Madh”, “Gostia apo për dashurinë”, “Filebi”, Aristoteli me veprat “Poetika”, “Etika”, “Retorika”, etj, sikurse edhe Plotini me veprën e tij “Eneade”, Toma Akuini etj, ia vunë bazat e një metafizike, përkatësisht të një filozofie të të bukurit në përgjithësi.
Fjala “estetika” është paraqitur për herë të parë në gjysmën e shekullit XVIII. Në vitin 1750 Baumgarteni e botoi pjesën e parë të veprës së tij me titull “Aesthetica”. Baumgarteni si në njërën ashtu edhe në veprën tjetër, estetikën (nga greqishtja “aisthesis – perceptim, ndijim) e përcaktoi si shkencë për të njohurit senzual, qëllimi kryesor i së cilit është shpjegimi i të bukurit. Me ndryshim nga të njohurit racional edhe gnoseologjia “estetika është … shkenca për të njohurit senzual”, pra është një gnoseologji më e ulët. (“gnoseologia interior”).
Gjatë zhvillimit të saj historik estetika, përkatësisht filozofia e të bukurit dhe artit u kuptua dhe u përcaktua ndryshe – ndryshe. Sipas Aristotelit, ajo ka për detyrë të bëjë përgjithësime lidhur me krijimtarinë artistike dhe si e tillë është pjesë përbërëse e filozofisë. Toma Akuini dhe filozofët e tjerë mesjetarë synojnë që estetikën, sikurse edhe tërë filozofinë e shkencën në përgjithësi ta vënë në shërbim të Zotit dhe fesë.
Sipas Kantit, estetika nuk është tjetër veçse një “kritikë e shijes” artistike, kurse Hegeli estetikën e përcaktoi si “filozofi e artit, madje jo e çdo arti, por e ‘arteve të bukura’”.
Të shumta dhe të shumëllojshme janë pikëpamjet për artin, të bukurit, komiken, tragjiken, të madhërishmen dhe çështjet e tjera me të cilat merret estetika si doktrinë e posaçme. Të gjitha këto pikëpamje të ndryshme dhe herë – herë të kundërthënshme që tentojnë ta përcaktojnë artin dhe të bukurën mund të ndahen, me kusht që ta sakrifikojmë saktësinë dhe ta thjeshtësojmë çështjen, në dy grupe të mëdha: pikëpamjet objektiviste dhe pikëpamjet subjektiviste.
Sipas pikëpamjeve estetike objektiviste e bukura dhe baza më e thellë e artit në përgjithësi gjendet jashtë subjektit si diçka objektive (harmonia, përpjestimi, cilësia, uniteti, esenca, raporti, ideja etj). Pikëpamja estetike objektiviste presupozon – në një mënyrë ose në një tjetër – se arti është mënyrë e caktuar e pasqyrimit, e të shprehurit dhe e paraqitjes së të bukurës objektive. Pikëpamje të këtilla estetike kishin Platoni, Toma Akuini, Nikola Bualo, Hegeli, Maksimilian Bek, Zhak Mariten, Etjen Surio etj. Platoni i cili i kushtoi kujdes të madh çështjes së të bukurës dhe artit, të bukurit, e përcakton në mënyrë objektiviste dhe idealiste. Të bukurit ekziston si një ide objektive, si njëtrajtësi dhe esencë e amshueshme dhe e pavdirshme e gjësendeve dhe e dukurive senzuale. Dora, këmba, fytyra, mali, fusha etj., nuk mund të jenë të bukura për vete dhe në vete. Këto dhe gjërat e tjera senzuale e të ndryshme mund të jenë të bukura vetëm aq sa participojnë në ide ose idetë në to. Arti është vetëm kopjim ose pasqyrim i sendeve senzuale, të cilat në anën tjetër, edhe vetë janë kopjim ose hije e ideve të tyre. Toma Akuini presupozon se bukuria e vërtetë është bukuria hyjnore, e cila ekziston pavarësisht nga njeriu dhe njerëzia. Arti dhe bukuria artistike është vetëm simbol i të bukurës objektive hyjnore. Të bukurit sipas Hegelit, është manifestim konkret senzual i idesë absolute, e cila paraqet fillimin dhe fundin e çdo gjëje. Maksimilian Bek, është i mendimit se e bukura ekziston objektivisht dhe si formë e objektivizuar na është e dhënë në perceptimet tona.
Përkundër këtyre, pikëpamjet estetike subjektiviste nisen nga propozicioni se të bukurit dhe baza e artit dhe e krijimit artistik ekziston vetëm brenda subjektit dhe veprimtarisë së tij. Pavarsisht dhe jasht subjektit dhe veprimtarisë së vetëdijes nuk ekziston ndonjë e bukur objektive e natyrore. Natyra, sendet, dukuritë, njerëzit e të tjera janë të bukur vetëm në mbështetje të asaj që subjekti, vetëdija i kumton të tillë. Proklamimi i subjektit si i vetmi faktor që determinon të bukurit dhe artistiken sjell medoemos deri te një relativizëm estetik, i cili në shumicën e rasteve ka për moto pohimin se “për shijen nuk mund të diskutohet”. Përfaqësues të subjektivizmit estetik janë: David Hjumi, Imanuel Kant, Viktor Bash, Ditrih Hajnrir Kerler, Teodor Lips etj. Njëri ndër përfaqësuesit e parë të pikëpamjes estetike subjektiviste është David Hjumi, i cili e mohon ekzistimin e të bukurit në natyrë. “Të bukurit – thotë Hjumi – nuk është veti e vetë sendeve: të bukurit ekziston vetëm në vetëdijen e vrojtuesit dhe çdo vetëdije e vëren një të bukur të veçantë. Subjekti është i lirë që ta vërejë, sipas shijes së tij, një të bukur të veçantë, i cili nuk është e thënë të jetë patjetër e bukur edhe për subjektet e tjerë”. Sipas Kantit, “fuqia e të gjykuarit” është ligjdhënëse në lëmin e estetikës sikurse që mendja është ligjdhënëse në lëmin e natyrës. Principi objektiv i të gjykuarit estetik është i pamundur dhe të pëlqyerit e përgjithshëm mund të jetë vetëm subjektiv. Subjektivizmi etsetik i Kantit, i cili insiston që të pëlqyerit duhet të jetë i përgjithshëm, është i detyruar të përfundojë në një formalizëm estetik. Sipas Kantit, “e bukur është ajo që pa koncepte përfytyrohet si objekt i të pëlqyerit të përgjithshëm, dhe na pëlqen pa kurrfarë interesi”. Të bukurit nuk është cilësi e qenies, e realitetit të jashtëm, por diçka që i përshkruhet atij nga ana e subjektit.
Si pikëpamjet subjektiviste, ashtu edhe ato objektviste estetike, janë të njëanshme dhe nuk mund të pranohen plotësisht. Ato me të drejtë kanë theksuar këtë ose atë anë të çështjes së estetikës, artit, të bukurit, etj, por nuk janë në gjendje që ta kuptojnë tërësinë e çështjes – veprën artistike dhe raportin midis subjektives dhe objektives. Kuptohet se të bukurit nuk mund të jetë vetëm produkt i vetëdijes së kulluar, i ndjenjave, sepse me këtë rast është e pamundur që të shpjegohet fakti se si dhe për ç‘arsye disa vepra artistike na pëlqejnë përgjithësisht. Pa vetëdije, pa subjekt nuk mund të ketë art, por vetë subjekti, vetëdija është e kushtëzuar në mënyrë objektive dhe historike – shoqërore. Në anën tjetër, natyra dhe fenomenet e saj janë kusht që njeriu si krijues i artit të ekzistojë, të krijojë, të modulojë, por ato nuk kanë domethënie pa njeriun. Është indikativ mendimi i Marksit për vetitë estetike të arit dhe argjendit, sikurse edhe për vlerën dhe çmimin e mallit. Estetika Marksiste, në ujdi me filozofinë materialiste dhe dialektike duhet të niset nga presupozimi se natyra dhe sendet natyrore kanë disa “veti estetike”, janë të bukura dhe se si të tilla paraqesin bazën, piknisjen, stimulimin për krijime artistike. “Vetitë estetike” të sendeve reflektohen, thehen, ndërmjetësohen dhe sublimohen përmes vetëdijes subjektive të krijuesit dhe shndërrohen në veti estetike të veprës artistike.